Theo tạp chí The Diplomat, giới chuyên gia từng cho rằng dưới thời cựu Tổng thống Barack Obama, sự hiện diện của quân đội Mỹ ở Biển Đông đã không phát huy hiệu quả ngăn chặn Trung Quốc tiến hành cải tạo trái phép quy mô lớn ở quần đảo Trường Sa (thuộc chủ quyền của Việt Nam).

Do đó, chính quyền của Tổng thống Donald Trump cần đề ra rõ mục tiêu hoạt động ở Biển Đông và bằng cách nào vừa tăng cường sự hiện diện quân sự vừa không kích động Trung Quốc đơn phương mở rộng chủ quyền.

Tàu chiến của Hải quân Mỹ.

Trong phiên điều trần trước Thượng viện Mỹ, Ngoại trưởng Rex Tillerson từng nhấn mạnh, Mỹ sẽ có hành động ngăn chặn Trung Quốc tiếp cận đảo nhân tạo và cơ sở hạ tầng quân sự mà nước này xây dựng trái phép ở Biển Đông trong những năm qua đặc biệt là ở Trường Sa. Theo nhiều nhà phân tích, tuyên bố của ông Tillerson mới chỉ là quan điểm cá nhân.

Về phần mình, Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ James Mattis đã cố gắng hạ nhiệt căng thẳng với Trung Quốc khi phát biểu trước giới báo chí trong chuyến thăm tới Nhật Bản rằng, Mỹ không cần "điều động quân đội" tới Biển Đông. Theo ông Mattis, vấn đề tranh chấp chủ quyền cần được giải quyết bằng con đường ngoại giao chứ không phải hành động quân sự. Những lời bình luận của ông Mattis còn khiến nhiều người nghi ngờ về việc Mỹ sẽ cắt giảm quy mô quân sự ở Biển Đông. 

Tuy nhiên, theo nhiều báo cáo, trong cuộc họp riêng với giới chức Nhật Bản, Bộ trưởng Mattis cho hay thực tế, Mỹ đang bắt đầu tính tới chuyện tăng cường sự hiện diện và thực hiện nhiệm vụ đảm bảo quyền tự do hàng hải trong khu vực thường xuyên hơn. 

Hiện tại, Hải quân Mỹ hoạt động ở Biển Đông dựa trên 2 quy tắc là "hiện diện" và "đảm bảo quyền tự do hàng hải" (FONOPS). Trong đó, hoạt động di chuyển, tuần tra và diễn tập được xếp vào quy tắc "hiện diện". Nói cách khác, sự xuất hiện của quân đội Mỹ ở Biển Đông đại diện cho lợi ích và sự quan tâm của chính phủ Mỹ đồng thời giúp Washington đưa ra phản ứng cũng như triển khai sức mạnh quân sự nhanh chóng khi cần. 

Trong khi đó, FONOPS là sứ mệnh đảm bảo quyền đi lại tự do trên biển trước hành động các nước ngăn cản hoặc giới hạn hoạt động đi lại vi phạm Công ước về Luật biển của Liên Hợp Quốc. FONOPS được chú ý kể từ sau khi Hải quân Mỹ tiến hành tuần tra gần các hòn đảo nhân tạo mà Trung Quốc xây ở Biển Đông vào cuối năm 2015. 

Cho tới nay, Hải quân Mỹ được cho đã 4 lần thực hiện sứ mệnh FONOPS gần các đảo nhân tạo của Trung Quốc. Theo giới phân tích và cả các chính trị gia nổi tiếng như Thượng nghị sĩ Mỹ John McCain, FONOPS dường như là hành động không có ý nghĩa nhưng lại tạo ra tác động lớn. Chính quyền của cựu Tổng thống Obama thì quan ngại quá nhiều FONOPS có thể gây kích động với Trung Quốc. Trong khi đó, chia sẻ với Navy Times, giới chức Hải quân Mỹ cho hay kế hoạch tăng cường FONOPS ở Biển Đông đã được trình lên Tổng thống Donald Trump và đang trong giai đoạn chờ phê duyệt. 

Còn theo ông Bonnie Glaser tại Trung tâm Chiến lược và Nghiên cứu quốc tế, chính quyền của ông Trump cần xác định rõ mục đích tăng cường tuần tra ở Biển Đông để làm gì. 

Trả lời phỏng vấn hồi tháng Một, Đô đốc Jonathan Greenert, nguyên Tư lệnh Hải quân Mỹ nhấn mạnh việc Trung Quốc xây căn cứ ở Biển Đông là "chuyện đã rồi" và "quá muộn để ngăn Trung Quốc xâm chiếm thêm các đảo nếu như không có một cuộc xung đột". Ngoài ra, việc điều động thêm tàu chiến Mỹ tới gần các đảo nhân tạo sẽ buộc Trung Quốc học cách dần thích nghi với sự hiện diện tăng cường của Mỹ trong khu vực. Điều này không có nghĩa Bắc Kinh sẽ không nhượng bộ. 

Theo Diplomat, giới phân tích cho rằng các cơ sở hạ tầng quy mô lớn trên đảo nhân tạo của Trung Quốc ở Trường Sa sẽ vẫn tiếp tục được quân sự hóa, bất chấp tuyên bố năm 2015 của nhà lãnh đạo Tập Cận Bình rằng Bắc Kinh không tiến hành quân sự hóa ở Biển Đông. Đáng nói, dù các đảo nhân tạo của Trung Quốc ở Biển Đông hiện có khả năng trở thành nơi lưu trú cho phi đội chiến đấu cơ, oanh tạc cơ, cùng tên lửa đạn đạo và tên lửa chống hạm tầm xa song Bắc Kinh vẫn chưa triển khai sức mạnh quân sự ra phần lớn khu vực này. 

Câu hỏi đặt ra là liệu hoạt động tăng cường FONOPS của Hải quân Mỹ có thể ngăn chặn Trung Quốc tăng cường sức mạnh quân sự trên các đảo nhân tạo hay lại trở thành chất xúc tác khiến quá trình này diễn ra nhanh hơn. Và nếu Trung Quốc quyết tâm theo đuổi chương trình quân sự hóa tại các căn cứ ở Trường Sa, cách duy nhất để ngăn chặn hành động của Bắc Kinh là ngăn nước này tiếp cận đảo nhân tạo. Điều này đồng nghĩa với việc đẩy nguy cơ bùng nổ xung đột Mỹ - Trung sát thực hơn bao giờ hết. Đây cũng từng là điều khiến giới chuyên gia lo lắng sau tuyên bố của Ngoại trưởng Tillerson trước Thượng viện Mỹ.