Vụ Philippines kiện Trung Quốc trước Tòa án Trọng tài Thường trực (PCA), bắt đầu từ tháng 1/2013, đến nay đã ở giai đoạn nước rút. Tháng 5 này, Tòa có thể sẽ đưa ra phán quyết cuối cùng.

Đây là đơn khởi kiện đơn phương trước Tòa trọng tài theo phụ lục VII của Công ước Luật Biển (UNCLOS). Xét xử đơn khiếu kiện này là một tòa trọng tài vụ việc – xong vụ việc là Tòa sẽ giải tán. Vì Trung Quốc từ chối tham gia, nghĩa là không theo đuổi vụ kiện, nên Chủ tịch Tòa án Luật Biển quốc tế (ITLOS) đã cử hộ các bên một Hội đồng trọng tài gồm 5 người. Phiên tòa diễn ra hai giai đoạn chính: Giai đoạn viết và giai đoạn nói.

Phiên tranh tụng nói đầu tiên diễn ra vào tháng 7/2015. Ngày 29/10/2015, Tòa trọng tài đã ra một phán quyết đầu tiên về thẩm quyền, với kết luận là Tòa có quyền xem xét vụ kiện này.

Phiên tranh tụng đầu tiên tại PCA: Hội đồng thẩm phán khẳng định Tòa có quyền xem xét vụ khiếu kiện của Philippines

Philippines kiện cái gì?

Đầu tiên, Philippines nộp một bản hồ sơ khiếu kiện dài 4.000 trang. Tiếp đó, theo yêu cầu của Tòa, đã nộp thêm 2.000 trang.

Philippines đưa ra 15 khiếu kiện: 2 khiếu kiện về tính phi pháp của đường lưỡi bò, 5 về quy chế các thực thể, trong đó Philippines chọn ra 9 thực thể là những điểm Trung Quốc đang chiếm đóng ở Trường Sa. Nhóm thứ ba gồm 7 đệ trình liên quan đến các hành vi vi phạm của Trung Quốc căn cứ theo UNCLOS, như vi phạm nghĩa vụ phòng chống đâm va trên biển, vi phạm quyền đánh cá truyền thống, vi phạm về nghĩa vụ bảo vệ môi trường, cũng như các vi phạm vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của Philippines. Đệ trình số 15 yêu cầu tòa kết luận là Trung Quốc đã sai toàn bộ các nội dung nêu trên thì Trung Quốc phải thừa nhận không có các yêu sách bất hợp pháp như vậy và không được tiến hành các biện pháp bất hợp pháp trong tương lai.

Trọng điểm của Philippines là bác bỏ đường 9 đoạn và khôi phục quyền lợi của Philippines tại bãi cạn Scarborough mà Trung Quốc cường chiếm hồi giữa năm 2012.

Tòa đã chọn 7 khiếu kiện để xét xử, nhưng cũng không bác bỏ 8 khiếu kiện khác mà để lại cho tương lai.

Trung Quốc đối phó ra sao?

Trung Quốc không tham gia trực tiếp phiên tòa, nhưng chọn cách can thiệp từ ngoài. Tháng 12/2014, Bộ Ngoại giao Trung Quốc đã ra một tài liệu lập trường dài khoảng 100 trang. Tài liệu ấy không phải gửi trực tiếp đến Tòa. Trung Quốc nói rằng họ đưa ra tài liệu lập trường này không có nghĩa là tham dự vào phiên tòa và không có nghĩa là họ trả lời Tòa hoặc sẽ công nhận các phán quyết của Tòa.

Đồng thời, từ khi vụ kiện mở màn, Trung Quốc tìm mọi cách đối phó để Manila dừng vụ kiện. Bắc Kinh tìm mọi cách gây sức ép trực tiếp với Philippines bằng các biện pháp “cây gậy và củ cà rốt”, tạo áp lực về kinh tế, chính trị, ngoại giao và quân sự trên biển.

Trung Quốc dự đoán sẽ gặp những bất lợi về luật pháp và dư luận quốc tế. Điều Trung Quốc lo ngại hơn cả là áp lực liên hoàn quốc tế sẽ đưa họ vào thế cờ phải “thượng tôn pháp luật”. Do đó, Bắc Kinh cố gắng chiêu dụ một số nước ủng hộ lập trường của mình và gây chia rẽ nội bộ ASEAN. Theo báo Bưu điện Hoa Nam Buổi sáng, tuy đạt được một số kết quả, nhưng Trung Quốc sẽ không tránh được thế “gậy ông đập lưng ông”. Các cường quốc phương Tây đã kêu gọi Bắc Kinh tuân thủ phán quyết của PCA. Một chiến dịch công luận lên án Bắc Kinh đang diễn ra rất mạnh. Hội nghị Ngoại trưởng G-7 tại Tokyo đầu tháng 4 vừa rồi đã lên án hành động vũ lực độc đoán ở Biển Đông và biển Hoa Đông, đề cao tự do hàng hải. 

Nỗ lực chiêu dụ của Bắc Kinh được khởi động từ tháng 4, nhân một cuộc họp ba bên cấp ngoại trưởng giữa Trung Quốc, Nga và Ấn Độ. Theo Thời báo Nhật Bản, Bắc Kinh đã thu được một số thành quả trong chiến thuật lôi kéo một số quốc gia ủng hộ lập trường chống “quốc tế hóa” vấn đề Biển Đông. Ấn Độ, Nga, Pakistan, Belarus, Lào, Brunei đã nghiêng theo Trung Quốc. 

Ngày 24/4, Bộ Ngoại giao Trung Quốc tuyên bố: Trung Quốc đã đạt được thoả thuận với Campuchia, Lào và Brunei rằng, tranh chấp giữa Trung Quốc với các nước về chủ quyền Biển Đông cần được giải quyết song phương, chứ không phải đa phương. Tuy nhiên, Người phát ngôn chính phủ Campuchia ngay lập tức khẳng định “không có cuộc thảo luận cũng như thoả thuận nào được ký kết (về lập trường Biển Đông), chỉ có chuyến thăm của Ngoại trưởng Trung Quốc mà thôi".

Để xoa dịu và phân hóa các nước trong khu vực, ngày 28/4, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã đưa ra “sáng kiến hợp tác quốc tế” đặt trên nền tảng đối tác giữa Trung Quốc, ASEAN và Đông Á về vấn đề an ninh. 

Nhằm tạo sức ép lên Manila, Trung Quốc thông qua một nguồn tin quân sự cho biết Bắc Kinh sẽ bắt đầu hoạt động bồi đắp bãi cạn Scarborough vào cuối năm nay và có thể còn xây dựng một đường băng, biến bãi cạn này thành tiền đồn quân sự áp sát Philippines.

Về triển vọng, Tòa có thể ra phán quyết bác bỏ đường 9 đoạn và ủng hộ quyền của Philippines liên quan bãi cạn Scarborough. Cuộc đấu tranh về vấn đề Biển Đông sẽ có thêm nội dung mới với việc dư luận quốc tế đòi Trung Quốc phải tôn trọng các phán quyết của PCA. Đây là thời điểm chân lý thắng phi lý./.