Tháng 11/2009, tôi và các đồng nghiệp ở Viện Nghiên cứu phát triển KT-XH Đà Nẵng bắt đầu triển khai đề tài “Font tư liệu về chủ quyền của VN đối với huyện đảo Hoàng Sa - thành phố Đà Nẵng”.

Bấy giờ nhiệm sở tác chiến đã giải tán từ lâu nhưng tới giờ tôi mới rời được đài chỉ huy. Trên hành lang xuống nơi nghỉ ngơi, tôi chứng kiến một sự nhớp nhúa kinh hoàng sau chiến trận. Do hệ thống quạt hút và quạt thổi bị trúng đạn hư hỏng hoàn toàn nên hành lang bên dưới tàu nóng hầm hập, tanh đến ngộp thở: mùi máu, mùi cồn, bông băng nhuộm máu…

1. Một sáng tháng 05/2011, tôi được tiếp một vị khách lạ. Một hình ảnh tôi không thể nào quên được. Mái tóc bạc trắng. Cái nhìn sâu thẳm. Giọng trầm đầy hoài niệm. Và cái cách ông chào tôi cũng rất lạ: “Chú đã ở Hoàng Sa”. Đó không chỉ và không đơn giản như một lời chào. Đó là ý chí, tâm thức và cảm xúc chủ quyền được bộc lộ một cách tự nhiên như chân lý tự nó luôn đúng, trong một người Việt, trong một nhân chứng lịch sử Hoàng Sa: nhân chứng Trần Hòa.

Đúng 10 giờ 20, bốn chiến hạm được lệnh đồng loạt khai hỏa. Như đã chuẩn bị trước, Hạm trưởng San ra lệnh "bắn", đồng thời ông cũng ra lệnh (lúc đó máy tàu đang ở vị trí stop) hai máy tiến full (bỏ qua thông lệ tiến 1, tiến 2, tiến 3); hết tay lái sang phải. Chiến hạm chồm lên phía trước và nghiêng mình sang phải nên đã tránh được loạt đại bác đầu tiên của địch.

Tiến sĩ Dương Danh Huy: “… Mặc dù việc giành lại Hoàng Sa là rất khó khăn, hiện nay người duy nhất có thể làm cho chúng ta mất chủ quyền là chính chúng ta”.

Bắc Kinh từng cay đắng thừa nhận trong Hải chiến Hoàng Sa năm 1974, Tưởng Giới Thạch đã không hề “giúp đỡ” đại lục, thậm chí còn chặn một số tàu của đại lục khi đi qua eo biển Đài Loan.

40 năm là quãng thời gian đằng đẵng bà Huỳnh Thị Sinh, vợ hạm trưởng Ngụy Văn Thà, một mình nuôi ba đứa con gái nên người. “Giờ các cháu có gia đình hết rồi, đi làm công nhân thôi nhưng cũng ổn, tôi có ba cháu ngoại”.

Khoảng 3 giờ sáng 19/01, khi khu trục hạm Trần Khánh Dư (HQ-4) và tuần dương hạm Trần Bình Trọng (HQ-5) được lệnh hành quân tiến về đảo Quang Hòa (Duncan), như đã tiên đoán việc xảy ra rất quan trọng nên Hạm trưởng San ra lệnh cho tôi kéo lên đỉnh cột cờ lá chiến kỳ (còn gọi là phương kỳ), lá chiến kỳ số 1 ngang 20 cm và dài 15 m.

Trong loạt bài này, nguồn tư liệu là báo chí đương thời, mặc dù báo chí chịu tác động bởi tác nhân chính trị, mang tính chất tuyên truyền. Tuy nhiên, trong bài viết này, yếu tố tuyên truyền chính trị đóng vai trò thứ yếu vì tư liệu báo chí được chọn lọc theo uy tín và sự độc lập tương đối của các cơ quan báo chí quốc tế; đối với báo chí VNCH thì dù có chịu ảnh hướng bởi yếu tố tuyên truyền như thế nào đi nữa thì vẫn có giá trị tư liệu cao vì đó là quan điểm chính thống của chính quyền và nhân dân VNCH về việc phản đối Trung Cộng xâm phạm chủ quyền của mình.

Trong trận Hải chiến Hoàng Sa năm 1974, phía Trung Quốc chỉ có trong tay loại tàu săn ngầm lớp 6604 cũ kỹ.