Các tham luận trong hội thảo tập trung vào bốn chủ điểm chính là đánh giá về lợi ích và vị trí của các bên tại khu vực Biển Đông, cập nhật tình hình gần đây tại khu vực, đánh giá hiệu quả của các khuôn khổ và cơ chế về an ninh hàng hải hiện nay tại Biển Đông và khuyến nghị chính sách nhằm tăng cường an ninh trong khu vực.
Điều dễ thấy nhất trong hội thảo là ý kiến khá thống nhất trong nhiều bản tham luận của các đại biểu đến từ nhiều nước khác nhau phản bác các lập luận của học giả Trung Quốc Su Hao, Phó Giám đốc Trung tâm nghiên cứu quốc tế của Đại học Ngoại giao Bắc Kinh, trình bày trong phiên khai mạc ngày 20/6, đặc biệt là "cơ sở lịch sử" của tuyên bố chủ quyền đường chữ U.
Ngay sau khi ông Su Hao trình bày xong bản tham luận của mình, ông Termsak Chalermpalanupap, Giám đốc phụ trách chính trị và an ninh của Ban Thư ký ASEAN, đã tuyên bố: "Tôi không cho rằng Công ước của Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) công nhận lịch sử là cơ sở để tuyên bố chủ quyền."
Giáo sư Peter Dutton thuộc Đại học Hải quân Mỹ, cũng không đồng tình với cách giải thích của Trung Quốc về ý nghĩa của đường chữ U liên quan tới lịch sử và cũng nhận thức được rằng, hiện nay đường chữ U chính là một trong hai nguồn chính gây căng thẳng trên Biển Đông.
| |
Ông nói: "Về quyền tài phán đối với các vùng biển, lịch sử không liên quan gì cả, mà phải tuân theo UNCLOS." GS Dutton cũng nêu rõ, việc dùng lịch sử để giải thích chủ quyền làm xói mòn các quy tắc của UNCLOS. Đánh giá về các cơ chế hiện có để giải quyết tranh chấp, Giáo sư Dutton cho rằng, hiện có hai cơ chế là Công ước của Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) và Tuyên bố về ứng xử của các bên tại Biển Đông (DOC): "UNCLOS nói rõ rằng tuyên bố về quyền tài phán của một quốc gia đối với tài nguyên phải dựa trên yếu tố địa lý của đường bờ biển. Việc Trung Quốc tuyên bố quyền tài phán trong đường chữ U, hay đường 9 khúc, mà không đề cập dù là gián tiếp đến các đặc điểm địa lý từ bờ biển hay đường cơ sở là một vi phạm căn bản luật quốc tế".
Liên quan đến DOC, phát biểu trong hội thảo, Giám đốc Chính trị và An ninh của Ban Thư ký ASEAN, ông Termsak Chalermpalanupap cho biết: ASEAN đã 20 lần đưa ra dự thảo về hướng dẫn thực hiện DOC, nhưng đều bị Trung Quốc từ chối và hiện ASEAN đang chuẩn bị dự thảo thứ 21.
Tại hội thảo, ông Đặng Đình Quý, Giám đốc Học viện Ngoại giao Việt Nam cho rằng cần thúc đẩy hợp tác về biển và quân sự dưới hình thức tuần tra chung, diễn tập chung với sự tham gia của Trung Quốc, ASEAN và các nước có liên quan; đồng thời các bên cần công khai, minh bạch, giảm mua sắm vũ trang và thực hiện các biện pháp xây dựng lòng tin.
Còn nhà nghiên cứu nổi tiếng, Giáo sư Carlyle Thayer từ Học viện Quốc phòng Australia nói rằng việc học giả Trung Quốc sử dụng "di sản lịch sử" để giải thích về tuyên bố chủ quyền một lần nữa bộc lộ việc thiếu cơ sở pháp lý theo luật quốc tế trong tuyên bố chủ quyền này.
Cũng liên quan đến khía cạnh luật quốc tế, bà Caitlyn Antrim, Giám đốc Ủy ban Pháp quyền Đại dương của Mỹ, khẳng định tuyên bố đường 9 đoạn (đường chữ U) không có cơ sở theo luật quốc tế bởi cơ sở lịch sử là rất yếu và rất khó bảo vệ.
Bà Antrim nhấn mạnh: "Tôi không hiểu Trung Quốc tuyên bố cái gì trong đường chữ U đó. Nếu họ tuyên bố chủ quyền với các đảo do đường ấy bao quanh, thì câu hỏi đặt ra là họ có chứng minh được chủ quyền với các đảo đó hay không. Nếu Trung Quốc có tuyên bố chủ quyền với các đảo từ 500 năm trước, nhưng sau đó lại bỏ trống thì tuyên bố chủ quyền trở nên rất yếu. Đối với các đảo không có cư dân sinh sống thì họ chỉ có thể tuyên bố lãnh hải, chứ không thể tính vùng đặc quyền kinh tế từ các đảo đó".
Trong bài phát biểu tại Hội thảo, Thượng nghị sỹ đảng Cộng hòa, John McCain cho rằng, thái độ hiện nay của Bắc Kinh là một trong những nguyên nhân chính làm xấu thêm những căng thẳng tại Biển Đông và khiến cho việc giải quyết hòa bình các tranh chấp tại đây trở nên khó khăn hơn.
Ông McCain cũng khẳng định: "Điều khiến tôi lo ngại, và tôi cho rằng nhiều người trong số các quý vị cũng vậy, là những tuyên bố đòi chủ quyền bành trướng mà Trung Quốc đang đưa ra ở Biển Đông; lý do đưa ra cho những tuyên bố này thì không có cơ sở nào theo luật quốc tế; và những hành động ngày càng quyết liệt mà Trung Quốc đang thực hiện nhằm khẳng định quyền tự tuyên bố của họ, trong đó có cả những vùng biển thuộc phạm vi 200 hải lý tính từ bờ biển của các nước ASEAN, cũng như hàng loạt vụ việc gần đây liên quan đến Việt Nam và Philippines".
Theo ông McCain, "cái gọi là bản đồ “đường chín đoạn” của Trung Quốc đòi chủ quyền với tất cả các hòn đảo tại Biển Đông là lãnh thổ có chủ quyền của Trung Quốc và tất cả các vùng biển của các nước này là khu vực kinh tế đặc quyền của Trung Quốc là không có cơ sở pháp lý.
Hơn nữa, cách hiểu của Trung Quốc về luật quốc tế sẽ làm xói mòn nguyên tắc lâu nay về tự do lưu thông hàng hải - vặn méo nó từ một khái niệm thúc đẩy đi lại mở sang một khái niệm hạn chế đi lại. Một số người ở Trung Quốc vẫn đang đề cập đến học thuyết này với tên gọi "chiến tranh pháp lý'" .
Thượng nghị sĩ John McCain cũng đã kêu gọi Mỹ tăng cường ủng hộ về quân sự và chính trị cho các quốc gia Đông Nam Á đối phó với Trung Quốc trong bối cảnh ngày càng gia tăng bất đồng trên Biển Đông.
Theo ông McCain, Mỹ nên giúp các thành viên Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) phát triển và triển khai một hệ thống cảnh báo sớm cũng như các tàu tuần duyên tại các vùng biển đang tranh chấp. Mỹ cũng nên chuyển hướng sang hoạt động ngoại giao để giúp các nước ASEAN giải quyết các tranh chấp của họ và "thành lập một mặt trận thống nhất hơn".
Cũng chung góc nhìn như Thượng nghị sĩ McCain là tướng Mỹ Gary L. North, Tư lệnh Lực lượng Không quân Thái Bình Dương. Ngày 23/6, khi đánh giá về tình hình an ninh ở khu vực Thái Bình Dương cũng như tình hình tại biển Đông, Tướng Gary L. North đã nói với báo giới rằng, không nên để cho tình hình căng thẳng chính trị xung quanh vấn đề tranh chấp Biển Đông dẫn tới chiến tranh.
Đồng thời, ông cũng khẳng định rằng, Washington ủng hộ Manila trên cơ sở Hiệp định phòng thủ chung hiện nay. Tướng North đã kêu gọi các nước cùng tuyên bố chủ quyền tại Biển Đông phải minh bạch và tôn trọng các đường biên giới quân sự.
Ông cho biết Chính phủ Mỹ sẽ không chỉ theo dõi sát diễn biến căng thẳng giữa các nước đòi chủ quyền ở Biển Đông mà còn theo dõi diễn biến liên quan tới các hoạt động dân sự, thương mại, phát triển công nghiệp, tội phạm xuyên quốc gia như cướp biển, buôn người và đánh bắt cá bất hợp pháp ở khu vực Thái Bình Dương.
Ông North bày tỏ hy vọng tình hình ở Biển Đông sẽ không leo thang và không có sự thù địch. Các nước tranh chấp phải sử dụng khả năng của mình để tiến hành đối thoại và ngăn chặn xung đột leo thang.
Làm thế nào để Biển Đông lặng sóng? Theo TS Dutton, không bao giờ thiếu những ý tưởng để giải quyết vấn đề, mà chỉ thiếu ý chí chính trị. "Các bên đều phải có nhượng bộ về chính trị, nếu không sẽ dẫn đến việc nước mạnh hơn sẽ làm những gì có thể làm và nước nhỏ làm điều phải làm".
Cũng chung quan điểm này, Tiến sỹ Stein Tonnesson thuộc Viện Hòa bình Oslo của Na Uy đề xuất một số điểm ông cho rằng các quốc gia có thể nhượng bộ để giải quyết tranh chấp. Tất nhiên, để làm được như thế thì cũng phải vượt qua không ít khó khăn.
Thí dụ như về cơ chế "khai thác chung," hầu hết các học giả đều nhận định rằng cơ chế này đã không phát huy tác dụng, bởi các bên không thống nhất với nhau trong việc xác định đâu là khu vực tranh chấp, đâu là khu vực không có tranh chấp