Đây không phải lo lắng “vu vơ” bởi thực tế từng chứng minh - lời nói và việc làm còn một khoảng cách khá xa. Tuy nhiên, việc đạt được 2 thỏa thuận quan trọng khi lãnh đạo ASEAN và Trung Quốc hội đàm trong khuôn khổ Hội nghị thượng đỉnh ASEAN lần thứ 28-29 và Hội nghị Cấp cao ASEAN - Trung Quốc lần thứ 19 diễn ra từ ngày 6 đến 8-9, tại thủ đô Vientiane, Lào vẫn được đánh giá cao.

Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường (phải) và Thủ tướng Singapore Lý Hiển Long

Trở ngại khó vượt qua

Các nhà lãnh đạo 10 nước ASEAN và Trung Quốc đã đạt được thỏa thuận về “Tuyên bố chung về áp dụng Bộ Quy tắc về những chạm trán ngoài ý muốn (CUES) trên Biển Đông” và “Hướng dẫn về đường dây nóng giữa các quan chức cấp cao của Bộ Ngoại giao các nước thành viên ASEAN và Trung Quốc để đối phó với các tình huống hàng hải khẩn cấp”. 2 thỏa thuận đạt được trong bối cảnh 10 quốc gia ASEAN và Trung Quốc vừa kỷ niệm 25 năm thiết lập quan hệ đối thoại ASEAN - Trung Quốc. Trước đó (6-9), lễ ký Chứng thư về việc mở rộng Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác trong khu vực Đông Nam Á cũng diễn ra tại Vientiane.

Tờ Business Times của Singapore đánh giá 2 thỏa thuận kể trên là những văn bản về vấn đề Biển Đông có ảnh hưởng sâu xa đầu tiên sau khi Tòa Trọng tài Quốc tế ở La Haye (Hà Lan) ra phán quyết về vụ kiện của Philippines đối với “đường lưỡi bò” phi pháp của Trung Quốc. Tuy coi đây là một bước tiến trong nỗ lực kiềm chế và quản lý căng thẳng trên Biển Đông, nhưng giới chuyên môn coi điều này là chưa đủ. Theo nhà nghiên cứu Ashley Townshend tại Đại học Sydney, thông qua CUES cho lực lượng hải quân là chưa đủ, bởi bộ quy tắc này cũng nên áp dụng cho lực lượng tuần duyên của các nước hữu quan.

Ngày 8-9, Tổng thống Mỹ Barack Obama tham dự Hội nghị Cấp cao ASEAN - Mỹ. Một trong những vấn đề trọng tâm được ông chủ Nhà Trắng đề cập là tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông. Việc thảo luận tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông diễn ra trong bối cảnh đây là chuyến công du cuối cùng tới châu Á với tư cách Tổng thống Mỹ của ông Barack Obama và các nước ASEAN vẫn chưa thực sự đồng thuận trong việc lên án những hành động phi pháp của Trung Quốc tại vùng biển chiến lược này. Tổng thống Barack Obama đã tái khẳng định sự can dự của Washington tại khu vực này sau khi ông rời Nhà Trắng bởi lợi ích của Mỹ ở Châu Á - Thái Bình Dương không phải là điều mới mẻ - đó là lợi ích quốc gia cơ bản.

Hãng Reuters vừa dẫn tuyên bố của ông Weerachon Sukondhapatipak, người phát ngôn của Chính phủ Thái Lan (bên lề Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN lần thứ 28-29) - nước này ủng hộ nỗ lực của Trung Quốc để duy trì hòa bình hàng hải! Tuyên bố kể trên được Thái Lan đưa ra chỉ vài giờ sau khi Philippines công bố những bức ảnh được cho là tàu Trung Quốc đang ở gần bãi cạn Scarborough/Hoàng Nham; và trước khi lãnh đạo các nước ASEAN hội đàm với Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường tại Lào. Giới phân tích cảnh báo, tuy ASEAN có thể vượt Mỹ và Liên minh châu Âu (EU) để trở thành đối tác thương mại lớn nhất của Trung Quốc, nhưng điều đó không đồng nghĩa với việc “bỏ qua mọi thứ để đạt được mục tiêu này”.

Có người đã đề cập tới “nguyên tắc đồng thuận” và coi đây là trở ngại không nhỏ trong việc tìm lời giải cho bài toán Biển Đông. Đại sứ lưu động Bilahari Kausikan của Bộ Ngoại giao Singapore từng tuyên bố, không thể bác bỏ thực tế là việc đưa ra quyết định dựa trên cơ chế đồng thuận làm suy giảm khả năng hành động của ASEAN trong những vấn đề gây tranh cãi. Nhiều nhà nghiên cứu đã chỉ ra những dấu hiệu cho thấy, ASEAN tiếp tục “đồng nhưng chưa thuận” trong việc giải quyết tranh chấp trên Biển Đông với Trung Quốc tại các hội nghị diễn ra ở Lào. Việc dự thảo Tuyên bố chung của Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN lần thứ 28-29 không nhắc tới phán quyết hôm 12-7 của Tòa Trọng tài là minh chứng rõ nhất cho nhận định kể trên.

Tàu chiến Trung Quốc diễn tập bắn tên lửa tại Biển Đông

Đoàn kết thế nào

Ngày 7-9, khi phát biểu tại Hội nghị cấp cao ASEAN - Trung Quốc, nhân kỷ niệm 25 năm quan hệ đối thoại của hai bên, Thủ tướng Singapore Lý Hiển Long cho rằng, quan hệ ASEAN - Trung Quốc dù đang ở thời điểm mạnh nhất, nhưng các vấn đề gây căng thẳng vẫn tồn tại và tranh chấp ở Biển Đông là “đột phá khẩu”.

Ông Lý Hiển Long nhấn mạnh, ASEAN và Trung Quốc cần duy trì mối quan hệ tổng thể theo hướng tích cực và với tư cách là nước điều phối quan hệ ASEAN - Trung Quốc, Singapore sẽ làm việc với Bắc Kinh để đẩy nhanh các cuộc đàm phán về việc tạo ra một khung cơ chế để thực hiện Bộ Quy tắc ứng xử của các bên ở Biển Đông (COC). Ông Lý Hiển Long đề xuất một số lĩnh vực cần tập trung trong thời gian tới, trong đó có tăng cường sự đoàn kết và vai trò trung tâm của ASEAN. Và coi đề xuất xem lại Hiến chương ASEAN của Philippines là ý kiến hay, tuy nhiên ASEAN cần xem xét nó một cách cẩn thận bởi đó là một hiệp ước mang tính pháp lý.

Nhiều chuyên gia, học giả cũng từng cho rằng, không nên để khác biệt chia rẽ ASEAN - cần đoàn kết, phải có tiếng nói chung để tổ chức này mạnh hơn, nhưng với những gì đã và đang diễn ra, dư luận không thể không đặt ra câu hỏi về vấn đề này. Trước đó (6-9), ông Lý Khắc Cường và ông Lý Hiển Long đã có cuộc hội đàm và Bắc Kinh hy vọng Singapore có thể đóng vai trò xây dựng trong việc tăng cường quan hệ giữa Trung Quốc với ASEAN.

Theo khuyến cáo của bà Bonnie Glaser, chuyên gia về an ninh khu vực của CSIS, khi nguy cơ xung đột trên biển giữa các lực lượng hải quân vẫn hiện hữu, không nên đánh giá thấp mối nguy hiểm của các vụ đụng độ liên quan tới lực lượng tuần duyên. Hành động cứng rắn của hải cảnh Trung Quốc trên Biển Đông có nguy cơ đẩy khu vực vào tình trạng mất ổn định. Và cách Bắc Kinh đang tiến hành trên Biển Đông đi ngược lại nhiệm vụ thông thường của lực lượng tuần duyên.

Ngày 6-9, Trung tâm Habibi của Indonesia phối hợp với Đại sứ quán Mỹ tại Indonesia tổ chức diễn đàn mở với chủ đề “Phán quyết Biển Đông - những vấn đề đặt ra về pháp lý và chính trị”. Và ông Aaron Jensen, Phó tham tán chính trị tại Đại sứ quán Mỹ ở Jakarta mong muốn các bên hữu quan tuân thủ phán quyết của Tòa Trọng tài, tuân thủ luật quốc tế, không làm phức tạp tình hình, không quân sự hóa các đảo tranh chấp và phải đảm bảo duy trì tự do, an ninh hàng hải tại Biển Đông, bởi đây là tuyến đường biển quan trọng nhất thế giới.

Quyền lợi cốt lõi

Ngày 6-9, Giáo sư Takahara Akio thuộc Khoa Luật của Trường Đại học Tokyo cho rằng, Trung Quốc đang cố gắng hội đàm riêng với từng thành viên ASEAN để ngăn cản các nước này hợp lực chỉ trích Bắc Kinh. Trung Quốc đã và đang đưa ra thông điệp: không nhượng bộ trong vấn đề Biển Đông bởi đó là “quyền lợi cốt lõi” của Bắc Kinh! Hãng Kyodo vừa dẫn tuyên bố chung đạt được sau cuộc gặp giữa Ngoại trưởng và Bộ trưởng Quốc phòng Đức và Australia tại Berlin hôm 6-9, trong đó hối thúc các quốc gia liên quan đến tranh chấp ở Biển Đông giải quyết hòa bình vấn đề này trên cơ sở Công ước Liên Hiệp Quốc về Luật Biển năm 1982 (UNCLOS). Còn Hãng Ria Novosti dẫn thông cáo báo chí của Quân khu miền Đông (Nga) cho biết, 3 tàu chiến, 1 tàu chở dầu và 1 tàu kéo của Hạm đội Thái Bình Dương đã lên đường tới cảng Trạm Giang (Trung Quốc) để tham gia các cuộc tập trận chung “Phối hợp trên biển 2016”. Cuộc diễn tập sẽ diễn ra từ 12 đến 19-9 tại “vùng ven biển và vùng biển” của Biển Đông.

Trong cuộc gặp song phương với Tổng bí thư, Chủ tịch nước Trung Quốc Tập Cận Bình (bên lề Hội nghị Thượng đỉnh G-20 tại thành phố Hàng Châu), Thủ tướng Australia Malcolm Turnbull đã hối thúc Bắc Kinh giải quyết hòa bình các tranh chấp tại Biển Đông, trên cơ sở tôn trọng luật pháp quốc tế. Và ông Tập Cận Bình đã kêu gọi Canberra tôn trọng lợi ích của Bắc Kinh. Ngày 4-9, tờ Sydney Morning Herald dẫn lời các nhà phân tích cấp cao cảnh báo, máy bay ném bom tầm xa H-6K của Trung Quốc cất cánh từ đường băng trên quần đảo Trường Sa của Việt Nam có thể dễ dàng nhắm tới các mục tiêu của Australia. Và điều này càng đáng quan ngại hơn khi Tư lệnh Không quân Trung Quốc Mã Hiểu Thiên tuyên bố, Bắc Kinh đang phát triển máy bay ném bom tầm xa thế hệ mới có khả năng tấn công mục tiêu ở xa.

Ngày 2-9, tờ Global Times dẫn lời ông Mã Hiểu Thiên đề cập tới việc Bắc Kinh đang chế tạo loại máy bay ném bom tầm xa thế hệ mới. Đây là diễn biến mới nhất trong chương trình hiện đại hóa quân sự của Trung Quốc. Trước đó (29-8), Người phát ngôn Bộ Quốc phòng Trung Quốc Thân Tiến Khoa cho biết, hệ thống tên lửa đất đối không thế hệ thứ 3 của Bắc Kinh đã sẵn sàng chiến đấu. Và nếu Bắc Kinh phát triển thành công máy bay ném bom tàng hình H-20, sẽ có khả năng tiếp cận Australia mà không cần đến sự hỗ trợ của máy bay tiếp nhiên liệu trên không. Do đó, giới quân sự đang kêu gọi Canberra phát triển lá chắn tên lửa đạn đạo để đề phòng nguy cơ bị tấn công. Cựu cố vấn an ninh quốc gia Andrew Shearer cho rằng, Canberra nên cân nhắc nghiêm túc về khả năng phòng vệ tên lửa trước các tên lửa đạn đạo ngày càng phát triển của Bắc Kinh.